Het bombardement van Guernica 26 april 1937

“Haben Sie das gemacht?” vraagt de Duitse officier in 1940 in Parijs. “Nein, Sie!” antwoordt Picasso bars.

Het schilderij waar beiden voor staan beeldt de gevolgen uit van het verschrikkelijke bombardement op 26 april 1937 op het stadje Guernica, Gernika op zijn Baskisch.

Guernica was niet de eerste keer dat met name het Duitse Condor Legioen “carpet bombing” toepaste en brandbommen uittestte. Het plaatsje Durango, zo’n 20 kilometer zuidelijk van Guernica was op 31 maart al onder handen genomen. Het Condor Legioen bestond uit bommenwerpers, jachtvliegtuigen en ondersteunend personeel. Toch zou Guernica meer aandacht krijgen. Het aantal slachtoffers was veel groter. Alhoewel de informatie daarover uiteenloopt, wordt het aantal wat algemeen wordt aangenomen, rond de 1800 geschat. Ook waren er de dag er na al buitenlandse verslaggevers om de puinhopen te zien. Maar wat misschien de meeste indruk maakte, was het schilderij dat Picasso een paar weken later maakte en wat internationale bekendheid kreeg. Picasso bedong dat het schilderij niet eerder naar Spanje mocht, dan wanneer de democratie in dat land hersteld zou zijn. Dat gebeurde pas na 1975 toen de dictator Franco overleden was en Spanje opnieuw een parlementaire democratie werd. Na een rondreis door Spanje hangt het sinds 1992 in het Museo Reina Sofía in Madrid. Op maandag 26 april 1937 is het marktdag in Guernica. De burgeroorlog komt steeds dichterbij en een kleine maand daarvoor is het plaatsje Durango al gebombardeerd. De Basken begrijpen niets van de oorlog. Wat hen betreft is het Spanjaarden die tegen Spanjaarden vechten en dit is Baskenland, geen Spanje. Toch kunnen ook zij niet meer doen alsof er niets aan de hand is. Al geruime tijd komen terugtrekkende soldaten door Guernica, geen goed teken. Die soldaten gaan verder naar Bilbao, 20 kilometer naar het westen. Bilbao, wat de laatste verdediging moet zijn, mede door de IJzeren Ring rondom de stad. Een verdediging die zijn doel helemaal zou missen, omdat het er op lijkt dat het troepen uit een verleden tegen zou kunnen houden, maar niet bestand zal blijken tegen moderne oorlogsvoering.

Generaal Mola, een van de aanstichters van de opstand en nu bevelhebber van de noordelijke troepen, voert een terreurbewind over het noorden van Spanje. Hij dreigt Baskenland te vernietigen als ze zich niet overgeven. Vol overgave stort hij zich op die uitvoering, ondersteund door het Duitse Condor Legioen onder bevel van kolonel Wolfram Von Richthoven.

Niet dat die twee samen door een deur kunnen. Von Richthoven heeft instructies gekregen Baskenland heel te houden. Zijn baas, Hitler, wil graag gebruik maken van de zware industrie van Baskenland en andere voorzieningen. Regelmatig breken er heftige ruzies uit tussen de twee. Mola komt op 3 juni 1937 om het leven bij een vliegtuigongeluk. Alhoewel, was het wel een ongeluk?

Generaal Mola

Kolonel Von Richthoven

Rond 4 uur ‘s middags komt er een enkel vliegtuig aan. Zo te zien een verkenner waar weinig van verwacht hoeft te worden. De kerkklokken beginnen te luiden als alarm, maar de mensen trekken zich er niet veel van aan. De klokken hebben vandaag al een paar keer geluid, maar er gebeurde niets. Ook nu zal het wel loos alarm zijn. Dan klinken de eerste explosies en mensen komen nu wel in beweging en rennen naar de schuilkelders. Niet dat ze daar veilig zouden zijn, sommige schuilkelders zijn zelfs nog in aanbouw en die wel af zijn, zullen nauwelijks helpen als bommen er vlak naast of boven op ontploffen. De daken van de schuilkelders bestaan uit boomstammen met daarop zakken zand. Maar de explosies gebeuren hooguit aan de rand van het centrum en als er een half uur later de vliegtuigen weer vertrekken en er geen explosies meer zijn, komen de mensen weer terug en gaat het gebeuren op de markt gewoon weer zijn gang.

Nog geen half uur later breekt de hel los in Guernica. Tientallen vliegtuigen vliegen over en laten een stortbui van bommen los op het centrum van het stadje. Gewone bommen, maar ook brandbommen. Om het allemaal nog erger te maken, worden er uit de deuren van de vliegtuigen ook vaten met benzine gegooid. Zo kunnen de brandbommen uiteindelijk nog meer schade aanrichten. Veel mensen die de schuilkelders hebben kunnen bereiken, stikken. Het vuur zuigt de zuurstof uit de schuilkelders. Mensen vluchten Guernica uit. Om het allemaal nog erger te maken worden ze achtervolgd door jachtvliegtuigen die hun mitrailleurs op hen leegschieten. Het bombardement gaat zo door tot half acht ‘s avonds en Guernica ligt in puin. Generaal Mola verklaart twee dagen later dat Bilbao nu aan de beurt is. Het bombardement op Guernica moet geholpen hebben de bewoners van Bilbao schrik aan te jagen.

Een Messerschmitt BF109 en een Junker JU88 van het Duitse Condor Legioen die deelnamen aan het bombardement. Vliegtuigen werden voorzien van nationalistische herkenningstekens om te voorkomen dat de Duitse betrokkenheid bekend zou worden. Dat was natuurlijk een publiek geheim.

De puinhopen na het bombardement

In een pilaar in het centrum zijn nog steeds de kogelgaten te zien

Al de volgende dag zijn er journalisten in Guernica. Onder hen George Steer die werkt voor de Engelse krant The Times en het Amerikaanse The New York Times. Zij maken foto’s en praten met overlevenden van het drama. De volgende dag staan er artikelen in allerlei kranten over de hele wereld en de internationale aandacht is gefocust op het gebeuren. De verontwaardiging is groot. Er worden weer vragen gesteld over de aanwezigheid van Duitsland in Spanje. Dat land trekt zich blijkbaar niets aan van deelname aan het non- interventiepact, wat ook zij ondertekend hebben. Maar de vragen worden weggewuifd of zelfs simpelweg genegeerd wanneer ze in parlementen worden gesteld. Men wil Duitsland er niet mee confronteren, bang als men is om dat land voor het hoofd te stoten en een conflict uit te lokken. Engeland ziet zelfs liever dat Franco zal winnen dan dat Spanje uiteindelijk onder het juk van het Russische communisme zal komen.

Er doen allerlei berichten en geruchten de ronde. Zo wordt beweerd dat de Basken Guernica zelf in de brand zouden hebben gestoken. Ook zou alleen een brug en een kleine wapenfabriek het doel zijn geweest. De brug staat er echter nog tot op de dag van vandaag en voor die fabriek geldt hetzelfde. Franco heeft altijd beweerd nergens van af te hebben geweten. De officiële lezing is dat er twaalf slachtoffers zouden zijn geweest. Uiteraard spreken de berichten van journalisten dat aantal zonder meer tegen.

Al snel na het gebeuren besluit Picasso het schilderij te maken. Wanneer je de achtergrond er niet van weet, kun je al snel denken dat het gewoon een vreemd schilderij is, het werk van een verwrongen geest.

Guernica staat bekend als de Hoofdstad van de Vrede. In de plaats staat dan ook het Museum van de Vrede, Museo de la Paz. In dit museum is een permanente tentoonstelling van het bombardement. In een ruimte onderga je de effecten van het bombardement met geluiden, trillingen en lichten, maar het komt natuurlijk niet in de buurt van wat de mensen toen daadwerkelijk moeten hebben meegemaakt. Het schilderij van Picasso komt misschien meer in de buurt als je er naar kijkt en het tot je door laat dringen.

Het Museo de la Paz in Guernica